|
زیبایی و خلاقیت در اختراعات علمی دورهٔ تمدن اسلامی
دکتر راغب سرجانی
مهارت مسلمانان در علوم فنی تنها به ساخت مساجد و مناره‌ها و گنبدها و پل‌ها و سدها و یا دیگر چیزها ختم نمی‌شود. بلکه در این میان خلاقیتهایی را مشاهده می‌کنیم که به وضوح حس زیباپسندی و خوش‌ذوقی دانشمند مسلمان را بازگو می‌کند، و نشان دهندهٔ توانایی وی در به تسخیر در آوردن اینگونه علوم به هدف آسایش و همینطور خوشبختی قلبی است.
دانشمندان تمدن اسلامی اختراعات مکانیکی دشواری، ابداع نموده‌اند که کاملا دقیق، ایفای نقش و وظیفه می‌کردند اما می‌بینیم که مخترع ماهر تنها به این بسنده نکرده و چیزهایی را به آن اضافه نموده تا اختراع، در کنار زیبایی عمل از زیبایی ظاهر نیز برخوردار شود تا اندازه‌ای که زیبایی ظاهر چیزی از زیبایی عمل کم ندارد؛ به عنوان مثال:
 ساعتها:
ابن کثیر ذکر می‌کند که یکی از دربهای مسجد جامع دمشق را باب الساعات می‌نامیدند، چون در آنجا ساعتهایی ساخت دست مهندس محمد بن علی ساعاتی پدر فخرالدین رضوان بن الساعاتی[1] نصب شده بود.
بوسیلهٔ این اختراع هر یک ساعتی که از روز می‌گذشت مردم از آن آگاه می‌شدند. بر روی این ساعت، چند پرنده و یک مار و یک کلاغ از جنس مس ساخته شده بود، زمانی که ساعتی از روز سپری می‌شد، مار از جایگاهاش خارج می‌شد و پرندگان شروع می‌کردند به خواندن، سپس کلاغ فریاد می‌کشید، و پس از آن یک دانه سنگریزه در تشت می‌افتاد و مردم از این طریق آگاه می‌شدند که یک ساعت از روز سپری شده است. [2] ابن جزری هم ساعتی شبیه به این ساعت داشته است.[3]
ابن جبیر نیز در وصف این ساعت می‌گوید: «از سمت راست بیرون دروازهٔ جیرون در دیوار کاشی کاری شدهٔ روبرویی، اتاقی وجود دارد دارای طاق بزرگ دایره شکلی که دو رف مسی درونش قرار دارد و دربهای بسیار کوچکی به تعداد ساعتهای روز درونش باز است و اینگونه طراحی شده است که هنگامی که یک ساعت از روز سپری شد دو وزنهٔ کوچک مسی از دهان دو باز طراحی شده از مس به پایین می‌افتند، درون دو کاسهٔ مسی که دقیقا زیر آنها قرار گرفته، یکی زیر اولین درب از دربهای ذکر شده و دومی هم زیر آخرین درب. کاسه‌های مسی سوراخهای دارند که پس از افتادن وزنه‌ها ـ به اندازهٔ فندق ـ درون آنها، وزنه‌ها از طریق این سوراخها به داخل دیوار درون اتاق برمی‌گردند. سپس دیده می‌شود که بازها گردن‌شان را برای برداشتن وزنه‌های فندقی شکل به سمت کاسه‌های مسی دراز می‌کنند و به سرعت گردنهایشان را پرتاب می‌کنند، این طراحی آنچان شگفت‌انگیز است که انسان از روی توهم، خیال می‌کند که سحر و جادویی در کار است. هنگام افتادن وزنه‌ها درون کاسه‌های مسی صدای طنینی به گوش می‌رسد و همزمان درب کوچکی که نشانگر آن ساعت از روز است با لوحی مسی بسته می‌شود؛ این روال بعد از سپری شدن هر یک ساعت از روز ادامه دارد تا اینکه همهٔ درب‌ها بسته شوند و ساعتها همه سپری شوند، سپس ساعت به حالت اولیه خود بر می‌گردد.
اما برای شب تدبیر دیگری بکار گرفته شده، به اینصورت که در قسمت قوسی شکلی که قوس آن به طرف دو رف مسی که قبلا ذکر شده، تمایل دارد؛ 12 دایرهٔ مسی مشبک نصب شده که در مسیر مقابل هر دایره، شیشه‌ای در دیوار درون اتاق جاسازی شده، همهٔ این طراحی‌ها کلا پشت رفهای یاد شده قرار گرفته‌اند. و پشت شیشه‌ها نیز چراغی قرار گرفته که به ترتیب مقدار ساعتهای شب، آب در آن جریان دارد، پس هر گاه که آن ساعت سپری می‌شد نور چراغ، شیشهٔ مربوطه را کاملا در بر می‌گرفت و از این طریق نور بر دایرهٔ مسی روبرویی آن شیشه متمرکز می‌شد و در نتیجهٔ این روند، دایره‌ای قرمز رنگ در نظر بیننده جلوه‌گر می‌شد. و این روال هم تا سپری شدن تمام ساعات شب ادامه داشت، تا همهٔ دایره‌ها قرمز می‌شدند. در اتاق نیز شخصی گماشته شده بود که برای اداره امور ساعتها آموزش دیده بود. مثلا دربهای ساعات روز را مجددا باز می‌کرد و وزنه‌های مسی را به جای خود بر می‌گرداند. در زبان عامهٔ مردم وی را المِنْجَانة می‌نامیدند».[4]
هارون الرشید، خلیفهٔ عباسی نیز در قرن دوم هجری (نهم میلادی، در حدود سال 807 م) هدیه‌ای عجیب برای دوستش شارلمانی پادشاه فرنگ (فرانسه)، فرستاد. «آن هدیه عبارت بود از یک ساعت بسیار بزرگ به بلندای دیوار یک اتاق که به وسیلهٔ نیروی جریان آب کار می‌کرد. پس از سپری شدن یک ساعت تمام، تعداد معینی گوی فلزی به اندازهٔ مقدار ساعت مربوطه و با فاصلهٔ زمانی مشخص از ساعت خارج می‌شد و بر روی یک صفحهٔ مسی بزرگ سقوط می‌کرد که صدای زنگی موسیقی‌وار ایجاد می‌کرد و در سرتاسر قصر طنین آن به گوش می‌رسید و همزمان یکی از دربهای دوازده‌گانهٔ ساعت که همگی به درون ساعت راه داشتند، باز می‌شد و سربازی از آن خارج می‌شد. آن سرباز پس از یک‌بار چرخش حول ساعت مجددا به جایی که از آن خارج شده بود باز می‌گشت، اما هنگام سپری شدن ساعت 12، از همهٔ دربهای دوازده‌گانه به یکباره دوازده سرباز همزمان خارج می‌شدند و پس از طی کردن یک دور کامل همگی به جای خود باز می‌گشتند و درب‌ها پشت سرشان بسته می‌شد».
این اوصافی بود که در کتب مرجع عربی و بیگانه از این ساعت آمده. ساعتی که در زمان خود اعجوبه‌ای هنری بود. شاهکاری که حیرت پادشاه و درباریان را برانگیخته بود، اما راهبان قصر بر این باور بودند که شیطانی درون ساعت وجود دارد و همهٔ این کارها را او انجام می‌دهد. به همین خاطر شبانه به کمین نشستند و با تبر به جان ساعت افتادند و آن را تکه تکه کردند. اما هیچ چیز در رابطه با باورشان دستگیرشان نشد. و دیگر اینکه در مراجع تاریخی روایتهایی موجود است که می‌گوید: عرب[5]در تکنولوژی ساخت اینگونه وسایل زمان‌سنج چنان پیشرفتی داشته که در عهد مأمون خلیفهٔ عباسی، ساعتی بسیار پیشرفته‌تر به پادشاه فرانسه اهدا شد. در این ساعت بجای استفاده از نیروی جریان آب، نیروی میکانیکی به کار گرفته شده بود، آن هم به واسطهٔ وزنه‌هایی آهنی که با زنجیر آویخته شده بودند.[6]
یکی از جمله برداشتهایی که می‌توان از این روایات داشت، پی بردن به سطحی از علم و دانش است که خِرَد مسلمان توانسته بودند بدان نائل آید. آنهم بر اساس اندیشه و خلاقیت، خلاقیتی که بین جنبهٔ عملی و جانب زیبایی اختراعات هیچ فاصله‌ای نمی‌انداخت بلکه هر دو را بدون هیچگونه تداخلی در امر یکدیگر در کنار هم یکجا قرار می‌داد.
رُبات‌ها!
اگر امروزه قرار است زندگی بشر وارد دوره‌ای جدید، بنام «عصر رباتها» شود، با توجه به این امر که تکنولوژی رباتیک، طی چند سال اخیر پیشرفتی چشمگیر داشته، لازم است بدانیم که مراجع تاریخی اسلامی به این امر اشاره دارد که نقطهٔ آغازین این حرکت در دورهٔ تمدن اسلامی قرار دارد.
و این امر به دست دانشمند خبرهٔ ترفندهای مهندسی، «بدیع الزمان أبی العز إسماعیل بن رزاز جزری» که در قرن ششم هجری می‌زیسته، تحقق یافته است؛ وی اولین دانشمندی است که یک ربات مکانیکی متحرک را، به منظور انجام کارهای منزلی اختراع کرد. آن زمانی که خلیفه از وی طلب کرد تا وسیله‌ای برایش بسازد که او را هر زمان که خواست برای نماز وضو بگیرد از خدمتکار بی‌نیازش سازد. جزری نیز وسیله‌ای برایش ساخت به شکل جوانی راست قامت که در یک دستش آفتابه‌ای از آب بود و در دست دیگرش یک حوله و بر عمامه‌اش پرنده‌ای ایستاده بود. هر زمان که وقت نماز فرا می‌رسید پرنده شروع می‌کرد به آواز خواندن و خدمتکار مکانیکی به سمت آقای خویش پیش می‌رفت و با آفتابه مقدار معینی آب بر دستان وی می‌ریخت. سپس زمانی که وضو گرفتن به پایان می‌رسید حوله را تقدیم می‌کرد و در نهایت امر به جای خود باز می‌گشت و پرنده همچنان می‌خواند! [7]
رحل میکانیکی قرآن!
به تازگی (1975م) در کتابخانهٔ لورنیین در فرانسه دست‌نوشته‌ای در مورد ترفندهایی سودمند، تحت عنوان «الأسرار فی نتایج الأفکار»، کشف شده است که متعلق به دوران حکومت اعراب در اسپانیا می‌باشد.
این کتاب حاوی قسمتهای مهمی در زمینهٔ توربین‌ها و پیستون‌های آبی است که همچنین روش ساخت بیش از 30 دستگاه مکانیکی را توضیح داده است، بعلاوهٔ ساعت خورشیدی بسیار پیشرفته‌ای در زمان خود.
خوان ویرنت استاد تاریخ علوم عربی در دانشگاه بارسلون می‌گوید: «من مطمئن هستم که کتاب «الأسرار فی نتائج الأفکار» به مؤلف اسپانیایی عرب‌تبار، احمد (یا محمد) بن خلف مرادی که در قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی) می‌زیسته، تعلق دارد و وی در این کتاب به آموزش ساخت اسباب‌بازیهایی مکانیکی پرداخته که اکثر آنها قابلیت استفاده به عنوان ساعت آبی را نیز داشته‌اند».
ویرنت، همچنین اصرار دارد که بین این کتاب و کتاب دیگری که چمیللر در سال (1922م) به آلمانی ترجمه‌اش کرده رابطهٔ نزدیکی وجود دارد. همچنان که تأکید دارد، مهندس معماری، فیلاردو هنکور فرانسوی که در نیمهٔ دوم قرن دوازدهم میلادی، می‌زیسته از تکنولوژی جهان عرب در مورد حرکات مداوم و بی‌وقفهٔ دستگاههای میکانیکی، آگاهی داشته است.[8]
اما آنچه در این مورد برای ما اهمیت دارد، نمونه‌هایی از تکنولوژیی است که کتاب مرادی آنرا به تصویر می‌کشد:
«رحل قرآن» که در مسجد جامع قرطبه در اندلس قرار دارد؛ رحلی که می‌تواند یک نسخهٔ نادر از قرآن کریم را در اختیار خواننده قرار دهد آنهم بدون نیاز تماس دست با قرآن، چرا که خود رحل به صورت خودکار باز می‌شود؛ اینگونه که، مجموعه‌ای متشکل از یک رحل و یک نسخه از مصحف قرآن که بر روی یک رف متحرک قرار گرفته درون صندوق قفل‌داری کار گذاشته شده و در طبقهٔ فوقانی مسجد از آن نگهداری می‌شود. زمانی که کلید صندوق چرخانده شود، فوراً دو درب صندوق به طور خودکار به سمت داخل باز می‌شوند و رف، که مصحف قرآن بر آن قرار دارد خود به خود تا حدی مشخص بالا می‌آید و همزمان نیز رحل قرآن باز شده و نهایتا دربهای صندوق مجددا بسته می‌شود. اگر بار دیگر کلید در قفل صندوق قرار گیرد و در جهت معکوس چرخانده شود، تمام این مراحل، یکی پس از دیگری، ولی دقیقا برعکس، تا بسته شدن کامل صندوق اجرا می‌شود. با به کارگیری تسمه‌ها و سازه‌کارهایی، کاملا مخفی و بدور از دید که ماهرانه جاسازی شده‌اند.[9]
با این ابتکارها و خلاقیت‌ها، مسلمانان توانستند دستگاهها و سیستم‌هایی به جهان تقدیم کنند که به خودی خود، توانست بیانگر زیبایی تمدن و ذوق رفیع آنها باشند.
مترجم: ابوعبدالله مدنی ـ منبع اصلی به زبان عربی: سایت قصة الإسلام
عصر اسلام
IslamAge.com
[1] ابن الساعاتی: رضوان بن محمد بن علی بن رستم، فخر الدین خراسانی، ابن الساعاتی (وفات 618هـ / 1221م) طبیب، فیلسوف و شاعر مسلمان. پدرش مهندس در زمینه ساخت ساعتها بود به همین سبب به الساعاتی شهرت داشت. تولد و وفات وی نیز در دمشق بوده. نگا: الذهبی: سیر أعلام النبلاء 21/471.
[2] ابن کثیر: البدایة و النهایة 9/180.
[3] دونالد ر.هیل: العلوم والهندسة فی الحضارة الإسلامیة ص 169.
[4] ابن جبیر: رحلة ابن جبیر ص240، 241.
[5] مراجع بیگانه گاه مسلمانان را ـ چه عرب و چه غیر عرب ـ عرب می‌نامیدند زیرا مراجع علمی و زبان علمی مسلمانان معمولا به زبان عربی بود. [عصر اسلام]
[6] سیدیو در این مورد تحقیقی در کتابش «تاریخ العرب» دارد، نگا: محمد کرد علی: الإسلام و الحضارة العربیة 1/226.
[7] در رابطه با کتاب جزری: الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعة الحیل، این کتاب توسط دونالد هیل در سال (1974م) به انگلیسی ترجمه شده، و جورج سارتون تاریخ‌نگار معاصر علوم، این کتاب را واضح‌ترین کتاب در نوع خود توصیف کرده و اینکه می‌توان این کتاب را قله‌ای در زمینهٔ این نوع از دست‌آوردهای تکنولوژیکی مسلمانان قلمداد کرد. نگا: أحمد فؤاد پاشا: التراث العلمی الإسلامی ص31.
[8] أحمد فؤاد پاشا: التراث العلمی الإسلامی ص35، 36.
[9] خوان ویرنت: الإنجازات المیکانیکیة فی الغرب الإسلامی، مجلة العلوم الأمریکیة، ترجمهٔ عربی آن، کویت، اکتبر / نوامبر، جلد 10، 1994م، به نقل از منبع قبلی ص35.
|
.gif){kind=small}
