2024 Nov 24

www.islamage.com    

عـنوان    :       

صفات و اخلاق مهتدی

محمد بن هارون الواثق ملقب به مهتدی بالله، پسر عموی معتز است، مادرش أم ولد، نامش ورده و در روایت طبری قرب نامیده می‌شد، او خلافت پسرش را درک نکرد.

مهتدی در سال 209 هجری در ایام خلافت جدش معتصم دیده به جهان گشود، کنیه‌اش أبا اسحاق، و در روایتی أبا عبدالله گفته شده است. از حسن سیرتی که داشت او را به عمرین (عمر بن خطاب و عمر بن عبدالعزیز رضی الله عنهما) تشبیه کرده‌اند، و گفته‌اند او در خلافت عباسی، مانند عمر بن عبدالعزیز در بنی امیه بود.

مهتدی فردی زاهد، متعبد، عادل، با تقوا، و در اجرای اوامر الهی قوی و شجاع بود، اما نتوانست بر ترک‌ها غلبه کند. خطیب بغدادی در ذکر خصوصیات مهتدی می‌گوید: از زمانی که عهده‌دار خلافت شد تا روزی که به قتل رسید، همواره روزه‌دار بود. و روایت شده که افطاری او، نان و روغن و سرکه و نمک بوده است.

هنگامی که پسر عمویش معتز او را از سامراء دور کرد، در بغداد اقامت گزید، چون ترک‌ها بر معتز خشم گرفتند، او را به قصر خلافت فرا خواندند، و در روز چهارشنبه یک روز مانده از ماه رجب براى وی بيعت گرفتند و لقب مهتدی باللّه به او دادند، ولى هيچ‌كس با او بیعت نكرد.

معتز را حاضر كردند  و او به عجز و خلع خود اقرار و ميل خود را نسبت بمهتدى اظهار كرد، آنگاه خواص و عوام با وی بيعت كردند. در روایت دیگر آمده است، مهتدی بیعت کسی را نپذیرفت، تا اینکه معتز را آوردند، و خویشتن را خلع کرد، و خود را از انجام کار ناتوان معرفی کرد.

حركت موسى بن بغا به سامرا و قتل صالح بن وصیف

موسی بن بغا از صالح بن وصیف به خاطر قتل معتز، و تصرف اموال قبیحه، و تصرفات دیگر در امور خلافت به خشم آمده، لذا از خلیفه خواست، تا اجازه دهد، او را دستگیر کند، چون صالح بن وصیف در دار عدل بود، مهتدی قبول نکرد،  به همین جهت در محرم سال 256 هجری موسی بن بغا همراه لشکریانش وارد شهر سامراء شد، و قصد داشتند صالح بن وصیف را به قتل برسانند. خلیفه در آن روز نزد مردم به سخنان و شکایت‌های آنها گوش می‌داد، مهتدی را دستگیر کردند، سپس به شرط همکاری با آنها و طرد صالح بن وصیف دو باره با او بیعت کردند.

صالح بن وصیف از ترس، مخفی شده بود. برای پیدا کردنش ده هزار دینار جایزه تعیین شد و سرانجام او را یافتند و به قتل رساندند.

مهتدی از این کارهای ترک‌ها، که نمی‌توانست در مقابل آن مقاومت کند، به خشم آمد و آنها را از عذاب خدا، و ظلم و ستم و از بین بردن امنیت جامعه بیم و اندرز داد.

در ایام خلافت مهتدی، نیز مانند خلفای پیشین قدرت در دست ترک‌ها بود. با وجود این‌که خلیفه از اخلاق و سیرت صالحان برخوردار بود، و فکر خلاصی از نابسامانی‌ها را در سر داشت، ولی نتوانست جلوی استبداد و تسلط ترکها را بگیرد. مهتدی که از دست ترک‌ها و استبدادشان خسته شده بود، دستان خوییش را به سوی آسمان دراز کرد، و پس از حمد و ثنای پروردگار چنین گفت: "بار الها من از کارهای موسی بن بغا بیزاری می‌جویم، كه در مرز خلل وارد کرده و دشمن را رها كرده است، خدایا من از آنچه بین من و او وجود دارد، عذر می‌طلبم، خدايا لشکر مسلمانان را هر كجا هستند نصرت بخش. خدايا مرا به سبب قصدم پاداش ده، چرا که من ياران شايسته ندارم."

آنگاه اشک از چشمانش سرازير شد و بگريست. دعا و زاری مهتدی، ضعف و انحلال حکومت عباسیان، تسلط و استبداد ترکها، و عدم قدرت و تسلط خلیفه بر حکومت را برای خوانندگان تاریخ بازگو می کند.

خلع مهتدی و قتل وی

موسی بن بغا همراه با "بایکباک" یکی از رهبران ترک، و مفلح، برای جنگ خارجی علیه مساور بن عبدالحمید، از سامراء خارج شدند. خلیفه که از اعمال موسی بن بغا در عذاب بود، نامه‌ای خصوصی به فرمانده‌ی ترک، بایکباک نوشت، و از وی خواست، تا موسی بن بغا را به قتل برساند، و خود رهبری ترک‌ها را بر عهده گیرد. اما بایکباک، موسی بن بغا را از نامه‌ی خلیفه آگاه ساخت.

اینجا بود که رهبران ترک‌ها احساس خطر کردند و برای خلع مهتدی با هم مشورت کرده، و به اتفاق رسیدند تا وی را از خلافت بر کنار کنند. سپس او را شکنجه دادند، تا این‌که در اثر همین شکنجه‌ها در نیمه ماه رجب، سال 256 هجری دار فانی را وداع گفت.

دوران خلافت وی کمتر از یک سال بود و تنها پانزده روز مانده بود تا یک سالش کامل شود.

نقش خاتم وی جمله‌ی "یا محمد خف الله و هدانی الله" بوده است، امام بخاری رحمه الله نیز در این سال، یعنی در شب عید فطر سال 256 هجری در بخارا وفات یافت.

ترجمه و تحقیق: أبو أنس

سايت عصر اسلام

www.IslamAge.com

*سیر أعلام النبلاء- للذهبی- تحقیق شيخ شعيب الأرناؤوط.

* تاريخ ابن خلدون.

* تاريخ الأمم والملوك للإمام الطبری

* الکامل فی التاریخ- لابن الأثیر.

* سایت ويكيبيديا، الموسوعة الحرة- سایت إسلام أون لاین . نت- سایت أسرة آل باوزیر العباسیة الهاشمیة.

* الدرة السنیة فی أخبار الدولة العباسیة، تألیف أبوبکر بن عبدالله بن أیبک الدواداری، بیروت 1413هـ/1992م.

* تاريخ الإسلام السياسي والديني والثقافي والاجتماعي، تألیف حسن ابراهيم حسن، دار الجیل ببیروت،الطبعة الرابعة عشرة، 1416هـ/1996م.

* الدولة العباسیة، تألیف محمود شاکر، المکتب الإسلامی، الطبعة الخامسة، 1411هـ/1991م.